SŁOWNIK TERMINÓW FORTYFIKACYJNYCH - TURYSTYKA HISTORYCZNA - HISTORIA, PRZYGODA, PASJA, HOBBY

AGGER - budowla z ziemi, drewna, kamienia itp.wznoszona przy obleganiu miast-twierdz w starożytności, w celu umożliwienia doprowadzenia pod mury obronne machin oblężniczych.

ALKIERZ - w średniowiecznej architekturze obronnej narożnywykusz lub wykusz nadwieszony, wyposażony dodatkowe stanowiska strzeleckie przeznaczone do obrony skrzydłowej. Typowe wyposażenie alkierza obronnego stanowią strzelnice, a przy formie nadwieszonej również machikuły. Na ziemiach polskich alkierz rozpowszechnił się głównie w architekturze dworów obronnych XVI i XVII w. W okresie późniejszym traci znaczenie obronne, stając się typowym elementem architektonicznym.

AMBRAZURA - zwana również zasłoną strzelnicy. Są to ruchome zabezpieczenia otworu strzelnicy przed ostrzałem z zewnątrz. Może być wykonane w zależności od czasu powstania z różnego materiału (drewno, żeliwo)  i w różnej formie (uchylna klapa, okiennica jedno lub dwuskrzydłowa). W pewnych przypadkach zasłona strzelnicy była stosowana dla zamiany strzelnicy artyleryjskiej na strzelnicę dla broni ręcznej. Według innych źródeł, ambrazura to inaczej otwór w scianie lub sklepieniu schronu bojowego, kopuły pancernej lub innego obiektu obronnego, służący do prowadzenia ognia z broni palnej.

AMFILADA - szereg pomieszczeń połączonych ze sobą przejściami w jednej osi.

APROSZE - rowy, którymi oblegający poruszali się w kierunku twierdzy podczas jej oblężenia.

ARSENAŁ - cekhauz/cekauz - inaczej zbrojownia. Budynek lub zespół budynków przeznaczony do wytwarzania,naprawy, a także przechowywaniabroni i sprzętu wojskowego. Zwykle jest to monumentalna budowla,niekiedy o cechach obronnych. W Polsce pierwszy arsenał został wzniesiony w 1533 roku w krakowie.

BARBAKAN - budowla obronna budowana przed bramami miejskimi w ufortyfikowanych miastach średniowiecznych. Budowla ta wznoszona w postaci 1-2 okrągłych baszt wysuniętych poza obręb murów obronnych i połączonych z nimi krytym korytarzem, miała za zadanie utrudniać podejście i osłonić bramę (zwykle najsłabszy element fortyfikacji miejskiej)

BARBETA - rodzaj pancerza fortyfikacyjnego w postaci wieży bez kopuły do ustawienia nie zakrytego działa, strzelającego ponad jej osłoną. Barbetą nazywano również pancerny pierścień pod obracalną wieżą działową, chroniący jej najważniejsze elementy.

BARK - w fortyfikacji dawnej oznacza część boczną dzieła (budowli) fortyfikacyjnego, na przykład bark bastionu, lunety itp.

BASTEJA - budowla fortyfikacyjna wzniesiona na planie podkowy lub półkola, wysunięta przed mury obronne i na ogół równej z nimi wysokości, otwarta do wnętrza fortyfikacji tzw. szyją. Stosowana była zamiast dawnych baszt, znacznie jednak od nich niższa i obszerniejsza, pełniła rolę ogniowego stanowiska artylerii. Basteja służyła do prowadzenia ognia skrzydłowego wzdłuż fosy. Pierwszy typ takiej budowli opracował Albrecht Durer. W okresie późniejszym basteja przekształciła się w bastion. Basteje nazywano czasami rondelami.

BASTION - ziemny lub murowany (względnie o konstrukcji mieszanej) element fortyfikacji założony na planie pięcioboku, związany z ciągiem murów lub umocnień tzw. szyją i stykami boków (barków, a wysunięty ku przedpolu dwoma bokami czoła. Przystosowany do ogniowej obrony przyległych odcinków murów (kurtyn), przedpola i sąsiednich bastionów. Pierwszy bastion zbudowano w końcu XV wieku. Myśl zbudowania twierdzy o narysie bastionowym podali inżynierowie włoscy: Castriotto, Maggi i Marchi. W fortyfikacji polskiej bastion nazywano często bulwarami lub beluardami.

BASZTA - element obroinny fortyfikacji srednowiecznej w postaci budowli o formie wysokościowej, przeznaczony do obrony przedpola oraz obrony skrzydłowej sąsiedniego odcinka obwodu obronnego i nierozłącznie z nim związany. Typowe wyposażenie baszt stanowiły: strzelnice różnych rodzajów,wykusze nadwieszone,machikuły lub hurdycje oraz krenelaż. Najniższa podziemna kondygnacja baszty,była zazwyczaj przeznaczona na więzienie.Po rozpowszechnieniu się broni palnej, baszty były stopniowo zastępowane bastejami i bastionami.

BATERIA - w fortyfikacji nowożytnej dzieło bądź element obronny stanowiące zespół działobitni. Bateria może być otwarta, gdy poszczególne działobitnie nie posiadają nakrycia, bądź nakryta stropem lub sklepieniem, jeśli umieszczona jest w kazamatach. W drugiej polowie XIX w zaczęto stosować pojęcie baterii pancernej, będącej zespołem stanowisk ogniowych artylerii fortecznej, z których działa ustawione były za osłoną z tarcz (płyt) pancernych lub w pancernych wieżach.

BERMA - zob. odsadzka.

BĘBEN - część budowli wzniesiona na planie koła, elipsy lub wieloboku, stanowiąca podstawę kopuły, względnie części szczytowej i dachu (np. przy basztach) .

BLOKHAUZ - w dawnej fortyfikacji budowla drewniano-ziemna,wznoszona wewnątrz reduty, lunety lub innego polowego dzieła fortyfikacyjnego. Blokhauz spełniał rolę schronu bojowego i stanowił ostateczny punkt oporu dla obrońców. Obecnie często terminem tym nieprawidłowo określa się schron bojowy dla broni maszynowej, przystosowany do obrony okrężnej (właściwy termin to ostróg).

BUNKIER - potoczne określenie przeważnie betonowego schronu bojowego we współczesnym systemie obronnym. Bunkrem nazywany jest także zbiornik materiałów sypkich (np. piasku, cementu), służący najczęściej do ich krótkotrwałego przechowywania, wykonywany z żelbetu, blach stalowych lub tworzyw sztucznych.

CEKHAUZ - zob.arsenał

CYTADELA - dzieło obronne zlokalizowane obok lub wewnątrz wielkiej twierdzy,z reguły ufortyfikowanego miasta, stanowiące jej rdzeń oraz ostateczne miejsce oporu.Istotą cytadeli jest jej ściśle militarny, kluczowy charakter strategiczny oraz przystosowanie do samodzielnej obrony. Największy rozkwit cytadeli wiąże się z twierdzami bastionowymi i twierdzami poligonalnymi. Stopniowo traciły na znaczeniu od końca XIX w., w miarę rozwoju fortyfikacji rozproszonej (system obronny fortowy grupowy) i zmienionych metod walki.

CZĘSTOKÓŁ - ściana z grubych,wysokich,ostro zakończonych u góry pali drewnianych wkopanych w ziemię, okalająca warownię, gród.

CZOŁO - część dzieła obronnego lub jego elementu zwrócona w kierunku przedpola. Określenia tego używa się w szczególności przy opisie dzieł nowożytnych oraz fortów.

CZOSNKI - niewielkie poczwórne kolce żelazne, których ostrza tworzą czworościan umiarowy. W technice obronnej używane do rozrzucania w terenie dla utrudnienia przejścia nieprzyjacielowi. Z uwagi na swój kształt,czosnki rozrzucone luźno układają się zawsze ostrzem ku górze, opierając się na trzech pozostałych.

CZOSTKI - zaostrzone słupy drewniane wbijane gęsto w stok lub dno fosy, względnie w stok wału, ukośnie lub prosto, ostrzem ku górze.

DANSKER - zwana również gdaniskiem; wieża wysunięta na przedpole obwodu obronnego zamku, wzniesiona nad rzeką lub fosą, służąca jako latryna. Połączona była z zamkiem krytym przejściem mostowym wyposażonym w otwory strzelnicze.

DONJON - obronna,średniowieczna siedziba feudała,o charakterze łączącym cechy wieży mieszkalnej i zamku, z pełnym programem mieszkalnym i obronnym.Cechą istotnądonjonu jest jego dominacja nad otoczeniem. W fortyfikacji nowożytnej termin donjon używany jest niekiedy jako nazwa śródszańca (np.w twierdzy srebrnogórskiej z XVIII w.)

DROGA FORTECZNA - droga bita,przeznaczona do komunikacji wojskowej w obrębie twierdzy pierścieniowej (głównie w XIX w.) Po stronie wewnetrznej pierścienia fortów biegła droga forteczna obwodowa, zwana również drgogą rokadową, od której odcinki dróg fortecznych dojazdowych dochodziły do poszczególnych fortów. Dla maskowania ruchów wojsk,drogi forteczne obsadzano drzewami.

DROGA KRYTA - w fortyfikacji nowożytnej droga na poziomie terenu, obiegająca fosę od strony przedpola, osłonięta przedstokiem,używana do przemieszczania się wojsk wzdłuż zewnętrznej linii obronnej. Droga kryta stanowi jednocześnie pierwszą linię obrony, dla której przedstok spełnia rolę przedpiersia.

DROGA ROKADOWA - w twierdzy pierścieniowej droga łączącapojedyncze forty rozmieszczone na obwodzie obronnym, stanowiąca w ten sposób istotny składnik tego rodzaju twierdzy. Biegnąca na zapleczu równolegle do linii obrony przeznaczona jest do przemieszczania się wojsk i zaopatrzenia.W razie potrzeby mogła pełnić rolę stanowiska strzeleckiego.

DROGA STRAŻY - w fortyfikacji nowożytnej droga biegnąca przy stopie wału, osłonięta od przedpola przedpiersiem, niekiedy rozbudowana jako podwale.

DROGA WAŁOWA - w fortyfikacji nowożytnej droga biegnąca wałem, osłonięta od przedpola przedpiersiem. Wykorzystywana jako stanowisko ogniowe piechoty lub artylerii (wówczas poszerzana jako ława działowa.

DWÓR OBRONNY - niewielka budowla rezydencjonalna o charakterze obronnym.Dwór obronny  wykształcił się z wieży mieszkalnej  lub zamku, często o nikłym wyposażeniu w elementy i urządzenia obronne, otoczony był dodatkowo fortyfikacjami zewnętrznymi.

DWURAMIENNIK - w fortyfikacji nowożytnej polowe dzieło obronne lub element fortyfikacji stałej. Założony na narysie trójkąta z reguły równoramiennego, którego ramiona narożnikiem zwrócone na przedpole, opatrzone są fosą i przedpiersiem. Trzeci bok będący podstawą trójkąta,zwany szyją, pozostaje bądź otwarty, bądź zamknięty częstokołem lub okopem z bramą. Występuje pojedynczo lub w formie zwielokrotnionej, tworząc linię obronną dwuramienników, zwaną też linią obronną pilastą lub kleszczową. W fortyfikacji stałej dwuramiennik występuje w różnych postaciach zewnętrzy, m.in. jako słoniczoło, rawelin lub w zwielokrotnieniu jako przeciwstraż.

DZIAŁOBITNIA - stanowisko ogniowe dla działa, z pełnym wyposażeniem. Zależnie od rodzaju działobitnie mogą być: polowe lub stałe, otwarte (np.barbeta) lub zamknięte (w kazamacie krytej stropem lub sklepieniem) oraz pancerne. Do podstawowego wyposażenia działobitni należą: pomieszczenia na amunicję, strzelnica w przedpiersiu lub tarczy, ława działowa, schron pogotowia (przy działobitni otwartej), izba działowa ( w działobitni zamkniętej). Zwielokrotnione działobitnie tworzą baterie.

ELEMENT OBRONNY - część składowa określonego systemu obronnego,stanowiąca podstawę do formowania dzieła obronnego.Wyposażenie w urządzenia obronne oraz stopień złożoności elementu obronnego jest zgodny ze złożonością dzieła.Elementy obronne mogą być proste: ściana, wieża, baszta, basteja, bastion i kaponiera lub złożone jak fort i ostróg forteczny.

ENWELOPA - zob. przeciwstraż.

ERKER - wykusz nadwieszony.

ESPLANADA - przestrzeń nie zabudowana przed fortyfikacjami, przedpole. Niekiedy również terminem esplanady określano pasy zielenipowstałe na obwodzie burzonych w XIX w.murów obronnych.

ESTAKADA - ukryte przed ostrzałem dojście do połóżonego na wzniesieniu dzieła obronnego, przeprowadzone w trudnych warunkach terenowych.

FESTA - zespół dzieł obronnych z ośrodkiem w postaci fortu głównego,

FLESZ (FLESZA) - dzieło obronne podobne do redanu lecz mniejsze, którego czoła stykają się pod kątem rozwartym większym od 120 stopni, a szyja jest otwarta. Zob. dwuramiennik.

FORT - nowożytne złożone dzieło  obropnne o charakterystycznym dla danego typu regularnym narysie, stanowiące część twierdzy pierścieniowej; w znacznym stopniu lub nawet całkowicie samodzielne, przystosowane do obronyokrężnej, obsadzone stałą załogą. W zależności od czasu powstania i zastosowanego systemu obronnego forty mogą być zarówno dziełami pojedynczymi, jak też zestawianymi z linią obronną. Podstawowymi elementami fortów są m.in. wały, fosy, bramy, schrony i koszary szyjowe. Forty dzielą się na: stałe i polowe; w ujęciu historycznym na:ześrodkowane i zestawione w grupy; w stosunku do linii obrony na: główne, pośrednie, łącznikowe i zaporowe;w stosunku do rodzaju dominującej broni na: artyleryjskie i piechoty; w stosunku do profilu: jednowałowe i dwuwałowe; w przypadku użycia pancerza (z betonu i stali) jako osłony pancerne. Podstawowe wyposażenie fortu to przeszkody oraz baterie artylerii i stanowiska piechoty.

FORTALICJA - w Polsce przedrozbiorowej nazwą tą określano obronne dwory szlacheckie, a także strażnice lub niewielkie twierdze (zwłaszcza drewniano-ziemne) budowane na wschodnich kresach dawnej Rzeczpospolitej.

FORTYFIKACJA - termin stosowanyna określenie umocnienia dzieła obronnego lub zespołu dzieł obronnych bez zdeterminowania zastosowanego sposobu i systemu obronnego. Potocznie używany z przymiotnikiem uściślającym jego formę, funkcję czy okres występowania (np. bastionowa, miejska, nowożytna, oblężnicza, polowa, rozproszona, stała, średniowieczna, wewnętrzna, zewnętrzna itp.)

FOSA - przeszkoda umieszczona przed linią obrony w postaci sztucznego zagłębienia w terenie. Profil fosy składa się ze stoku,dna i przeciwstoku tworzących w przekroju prostokąt,trapez lub trójkąt. Fosa może być sucha lub mokra.

FRONT FORTYFIKACJI - część obwodu obronnego zwrócona w kierunku nieprzyjaciela. Kształt frontu określa się według zastosowanego systemu obronnego. W związku z tym front fortyfikacji może być np.: ścianowy, basztowy, bastionowy, kleszczowy itp.

GALERIA OBRONNA - w fortyfikacji nowożytnej kryty chodnik obronny (najczęściej sklepiony), przeznaczony do obrony czynnej. Składa się z pasa komunikacyjnego oraz ściany czołowej, zwróconej w kierunku fosy, wyposażonej w strzelnice. W zależności od usytuowania, galeria obronna może być stokowa lub przeciwstokowa.

GLIF - skośne, płaskie ścięcie ościeży okiennych lub drzwiowych umieszczonych w grubych murach, wykonywane w celu zwiększenia dostępu światła przez otwór okienny lub w celu poszerzenia przejścia przez otwór drzwiowy. W budownictwie obronnym stosowany w celu poszerzenia pola ostrzału przez znaczne ścięcie ościeży strzelnic.

GROBLA - wał ziemny usypany w celu spiętrzenia wody w rzece, rozdzielenia wód stojących lub ochrony przedwylewem. W działaniach bojowych groble mogą być wykorzystywane jako odcinki dróg pozwalające przebywać tereny zalewowe, depresyjne, podmokłe i zabagnione.

GRODZA - przegroda,przeważnie murowana,biegnąca poprzecznie przez fosę dzieła obronnego, służąca do jej obrony. Założona w fosie suchej przeznaczona jest do wychwytywania pocisków czołgających i do utrudnienia ruchów nieprzyjaciela wzdłuz fosy. Założona w fosie mokrej spełnia także rolę urządzenia regulującegopoziom wody w jej odcinkach,za pomocą ukrytych stawideł. Dla utrudnienia przejścia przez grodzę jej grzbiet nakrywano stromym dachem, stosując dodatkowo kraty lub murowane sterczyny. Niekiedy grodza zawierała galerię obronną,umożliwiającą obronę czynną fosy, a zarazem chroniącą ostrzałem dostęp do stawideł. Grodzę stosowano również jako osłonę miejsca przepływów rzeki lub jej odnogi przez linię obrony w głąb twierdzy.

GRUPA FORTECZNA - inaczej grupa warowna; pojęcie z zakresu strategii obronnej, obejmujące w systemie fortowym grupowym zespół fortów otoczonych przeszkodami, powiązanych ze sobą komunikacyjnie,przystosowany do długotrwałej samodzielnej obrony, podporządkowany jednemu dowództwu. W jego skład wchodzą: forty artyleryjskie, piechoty, koszary, magazyny, zaplecze techniczne.

GWIAZDA - w fortyfikacji nowożytnej fort systemu obronnego kleszczowego o narysie gwiaździstym (4-8 ramiennym). Szerokie zastosowanie znajduje w szkołach: staroholenderskiej i staropruskiej jako podstawowa forma narysu fortu.

HAUBICA - działo o krótkiej lufie przeznaczone głównie do strzelania stromotorowego i rażenia celów poza zakryciami.

HELEPOL - budowla oblężnicza wykonana w postaci ruchomej wielopiętrowej wieży. Była to drewniana konstrukcja szkieletowa obita surowymi skórami. Helepol miał kształ ściętego ostrosłupa o podstawie prostokąta, a jego wysokość musiała przekraczać wysokość szturmowaneego obiektu.Komunikację między piętrami zapewniały drabiny. Na szczycie tej wieży znajdowała się otwarta platforma z 1-2 mostami zwodzonymi,za pomocą których oblegający wdzierali się na szturmowany obiekt.

HURDYCJA - budowle na murach obronnych, występujące poza ich zewnętrzną ścianę i mające otwory strzelnicze w podłodze. Służyły one do rażenia nacierających kamieniami, strzałami, gorącą smołą i wodą. Wykonane z kamienia lub cegły nosiły nazwę machikuł.

ICHNOGRAFIA - nauka o narysach fortyfikacji

INKASTELACJA - przystosowanie obiektu lub zespołu obiektów w swoim przeznaczeniu nieobronnych do obrony własnej. Inkastelacja może być pierwotna lub wtórna i może dotyczyć: doraźnego wyposażeniasamego obiektu w urządzenia bądź elementy obronne (np.strzelnice), przy zachowaniu charakteru nieobronnego obiektu lub zespołu obiektów, otoczenie ich obwodem obronnym (fosa, wał, częstokół, parkan, most zwodzony itp.)

INTERWAŁ - terminem tym określano dawniej międzypole dzieł fortyfikacyjnych.

IZBA DFZIAŁOWA - w fortyfikacji nowożytnej zamknięta działobitnia o typowym wyposażeniu

IZBA FORTECZNA - w fortyfikacji nowożytnej pomieszczenie zamknięte wyposażone w stanowiska strzeleckie

IZBICA - drewniana konstrukcja zrębowa w formie skrzyninapełnionej kamieniami i ziemią, stanowiąca element konstrukcyjny wału ziemno-drewnianego. Stanowić mogła również element obwodu obronnego załozonego na koronie wału, wyposażona w swej ścianieczołowej w strzelnice oraz zwieńczona chodnikiem z przedpiersiem. Terminem tym określa się nadwieszone, zadaszone pomieszczenie w górnej kondygnacji wieży, najcvzęściej drewnianej, pełniącej funkcje hurydycji.

JASKÓŁCZY OGON - w fortyfikacji nowożytnej rodzaj kleszczy o zbieżnych barkach. Występuje jako dzieło zewnętrzne w fortyfikacji bastionowej i poligonalnej.

JAZ - budowla hydrotechniczna spiętrzająca wodę ponad poziom średni,wzoszona w poprzek koryta. Jazy istniejące na obszarze działań wojennych lub wznoszone czasami wyłącznie dla celów militarnych odgrywają ważną w inżynierii wojskowej jako techniczne środki regulujące warunki hydrotechniczne w rejonie rzek, istotne przy ich obronie,forsowaniu oraz wykorzystywaniu dla celów komunikacji wojskowej. Zależnie od rodzaju konstrukcji rozróżnia się:jazy stałe -bez jakichkolwiek zamknięć (ruchomych odcinków piętrzących) i jazy ruchome-z zamknięciami w postaci zasuw, klap itp. Główne składowe części jazu: korpus, czyli nieruchoma część jazu, rozciągająca się w formie progu wodnego między przyczółkami; zamknięcia; filary-podpory dźwigające zamknięcia ich mechanizmy oraz kładki lub mosty manipulacyjne nad jazem. Podwodna część jazu od strony górnej (spiętrzonej) wody, nosi nazwę ponuru, natomiast od strony dolnej wody-poszuru.

JEŻE - przenośne konstrukcje używane do budowy zapór przeciwpancernych lub przeciwpiechotnych, służące do zamykania przejść w innego rodzaju zaporach inżynieryjnych oraz wzmocnienia przeszkód naturalnych. Mogą być w postaci połączonych między sobą kątowników, dodatkowo oplecionych drutem kolczastym (w przypadku piechoty).

KAPONIERA - element obronny fortyfikacji nowożytnej w postaci wyodrębnionej, niskiej, skazamatowanej budowli, wyposażonej w stanowiska bojowe, przeznaczonej do obrony wnętrza fosy, nie przekraczającej ich wysokości. Kaponiera może być pojedyncza lub podwójna; w zależności od usytuowania: wewnętrzna lub zewnętrzna, czołowa, barkowa i szyjowa. Kaponiera oddziałuje niekiedy ogniem na zapole (w obiektach szkoły austriackiej) lub na przedpole (w szkole nowopruskiej).

KASZTEL - w fortyfikacji nowożytnej niewielka, samodzielna fortyfikacja polowa. Dawniej terminem tym określano dwór obronny lub inkastelowany.

KAWALIER (KAWALIERA) - zob. nadszaniec.

KAWALIERA - wieżyczka strażnicza usytuowana na narożniku bastionu, niekiedy na kurtynie pomiędzy bastionami.

KAWERNA - naturalna jaskinia powstała w skałach wapiennych lub kredowych.W czasie I Wojny Światowej, zwłaszcza na włoskim teatrze działań wojennych, kawerny służyły jako schrony.

KAZAMATA - w fortyfikacji nowożytnej,każde sklepione pomieszczenie forteczne umieszczone poniżej poziomu terenu. Mogą być jedno lub wielokondygnacyjne oraz wyposażone w działobitnie. Kazamaty łączone były biegnącymi na ich tyłach korytarzem. Odmianą kazamat były podwalnie-sklepione murowane pomieszczenia usytuowane pod wałem fortecznym.

KLESZCZE - element obronny fortyfikacji utworzony z dwóch ramion stykającychy się pod kątem wklęsłym od strony przedpola i pozwalający na jego skrzydłową obronę.

KOJEC - dzieło fortyfikacyjne wznoszone w głównych obwarowaniach twierdz i fortów o narysie poligonalnym, z którego prowadzono ogień skrzydłowy wzdłuż rowu fortecznego (fosy). Budowano go w postaci schronu bojowego (2-4 izby artyleryjsko - strzeleckie, pomieszczenie dla załogi i magazyn amunicji)  umieszczonego w skarpie lub przeciwskarpie rowu fortecznego, czasami połączonego z wnętrzem twierdzy lub fortu podziemnym chodnikiem komunikacyjnym (poterną). Lokalizowany był w połowie długości prostego odcinka rowufortecznego lub na jego załamaniach. Służący do prowadzenia ognia skrzydłowego wzdłuż rowu fortecznego w dwóch kierunkach nosił nazwę kojca podwójnego (obustronnego), a w jednym kierunku kojca pojedynczego (jednostronnego).

KOMORA MINOWA - pomieszczenie konczące podkop pod przeznaczony do zniszczenia element obronny atakowanej fortyfikacji. Odpalenie miny lub wypalenie drewnianej konstrukcji stemplowania komory minowej, powodowało zawał komory, a w konsekwencji zapadlisko na powierzchni i wyłom w fortyfikacji.

KOPUŁA PANCERNA - stała, nieruchoma pancerna czasza wykonana z płyt stalowych, bądź ze staliwa, służąca zwykle do celów obserwacyjnych, niekiedy jako stanowisko ogniowe ręcznej broni palnej. Nazwa niekiedy niewłaściwie używana na określenie wieży pancernej.

KOSZARY - w obrębie twierdzy lub pojedynczych większych fortów, budynek lub zespół budynków przeznaczony na stałe, tj. w czasie pokoju, na zakwaterowanie garnizonu twierdzy.

KRATA FORTECZNA - krata żelazna stosowana jako stała przeszkoda mocowana na własnym fundamencie.

KRENELAŻ (BLANKI)- urządzenie obronne stanowiące przedpiersie lub zwieńczenie przedpiersia dowolnego elementu obronnego, a będące ciągiem występujących na przemian zębów (merlony) i wrębów (miedzy). Wręby pełnią w krenelażu funkcję funkcję otwartej od góry strzelnicy, niekiedy zamykanej zasłonami ruchomymi. Zęby w krenelażu pełnią funkcję tarczy, niekiedy dodatkowo wyposażonej w strzelnice.

KURTYNA - termin przyjęty dla prostego odcinka ściany fortyfikacyjnej, z reguły bronionej skrzydłowo jednym lub dwoma elementami obronnymi i bezpośrednio z nimi związanej. Przy szczególnie długich kurtynach wprowadzono dodatkowe elementy obronne flankujące, np: wykusze, basztki, małe bastiony. Kurtyna wyposażona jest w stanowiska strzeleckie przystosowane do ostrzału przedpola i podstawy ścian.

LINIA DŁUŻSZEJ OBRONY - w fortyfikacji bastionowej linia teoretyczna, łącząca naroznik jednego bastionu z wierzchołkiem kąta barkowego sąsiedniego  bastionu. Długość tej linii wyznaczaław szkołach holenderskich donośność muszkietu, w szkołach francuskich, włoskich i w hiszpani, donośność działa.

LINIA GŁOWY BASTIONU - w fortyfikacji bastionowej linia teoretyczna, łącząca narożnik bastionu ze środkiem szyi, z reguły dzieląca bastion na dwie połowy.

LINIA GŁÓWNA NARYSU TWIERDZY - w fortyfikacji nowożytne teoretyczna równa promieniowi koła opisanego na umiarowymwieloboku twierdzy.

LINIA IMAGINARYJNA - pomocnicza linia konstrukcyjna służąca do wykreślania narysów.

LINIA KRÓLEWSKA - linia teoretyczna w fortyfikacji nowożytnej, służąca do wyznaczania wielkości wieloboku figur twierdzy o narysie bastionowym szkoły staroholenderskiej, w zależności od odległosci między narożnikami sąsiednich bastionów.

LINIA KRÓTSZEJ OBRONY - w fortyfikacji nowożytnej bastionowej linia teoretyczna, biegnąca od narożnika bastionu, po linii czoła bastionu, do przecięcia z linią kurtyny.

LINIA OBRONNA - w fortyfikacji to front obrony o dowolnym narysie;w zależności od zastosowanego systemu obronnego: ciągły lub przerywany, polowy lub stały. W związku z tym można wyróżnić: linie obronne ciągłe, tworzone z użyciem kurtyny; linię obronną barkanową, gdy szereg barkanów połączonych jest kurtynami; linię obronną dwuramienników, gdy szereg dwuramienników połączony jest kurtynami; linię obronną w dwuramienniki bastionowe, gdy szereg na przemian występujących bastionów oraz dwuramienników bastionowych połączonych jest krótkimi kurtynami. Linie obronne ciągłe, utworzone z szeregów dwuramienników lub kleszczy, bez użycia kurtyny. Należą tu: linia obronna kleszczowa, linia obronna pilasta, linia obronna w jaskółczy ogon.

LUNETA - inaczej półksiężyc. Pojęcie z fortyfikacji nowożytnej oznaczające dzieło fortyfikacji zewnętrznej w postaci bastionu oddzielonego, usytuowane jako osłona narożnika bastionu. W XIX w terminem tym określano fort o narysie bastionu.

ŁAWA DZIAŁOWA - w fortyfikacji nowożytnej stanowisko ogniowe dla działa na wale głównym osłonięte przedpiersiem,zaopatrzone w pochylnię, przystosowane do ustawienia działa. Stosownie do konstrukcji może być: ziemna, faszynowa lub murowana, niekiedy opatrzona pomostem drewnianym stałym. Ze względu na sposób prowadzenia ognia, ława działowa może być założona poziomo lub nachylona ku przedpiersiu. Odrębną formą óławy działowej moze być pomost ruchomy.

ŁAWKA STRZELECKA - stopień ziemny umocniony drewnem,faszyną lub murowany,znajdujący się pomiędzy przedpiersiem, a ciągiem komunikacyjnym na koronie muru lub wału, ułatwiający uzycie ręcznej broni neurobalistycznej lub palnej przez strzelnice przedpiersia.

ŁAWKA WAŁOWA - ławka strzelecka umieszczona pomiędzy przedpiersiem wału a drogą wałową.

ŁUK OPRÓŻNIONY - element konstrukcyjny fortyfikacji umacniający stoki fosy, wykonany jako sklepiona komora, zamknięta od czoła ścianą , od tyłu i spodu naturalną warstwą ziemi, od góry zaś chroniona ziemią nadsypaną na sklepienie i formująca wał lub stok.

MACHIKUŁY - urządzenia obronne powstałe przez nadwieszenie przedpiersia na wspornikach wysunietych przed lico muru. Utworzone w ten sposób otwory pomiędzy wspornikami umożliwiają bezpośrednią obronę pionową podstawy ściany elementu obronnego. Najczęściej stosowane na murze obwodowym zamków i miast średniowiecznych, basztach, wieżach, później bastejach.

MAJDAN - wydzielony przestrzennie,zamknięty plac we wnętrzu samodzielnego dzieła obronnego lub obozu warownego, służący celom ćwiczebnym, gospodarczym, pełniący również funkcję placu broni. Termin stosowany najczęściej na określenie dziedzińca kresowych strażnic i polowych dzieł obronnych.

MIĘDZYMURZE - nie zabudowana przestrzeń pomiędzy dwoma (zewnętrznym i wewnętrznym) murami obwodu obronnego

MIĘDZYPOLE - przestrzeń pomiędzy dwoma sąsiednimi fortami, znajdująca się w zasięgu ich ostrzału.

MIĘDZYWALE - nie zabudowana przestrzeń pomiędzy dwoma wałami obwodu obronnego.

MUR CARNOTA - urządzenie obronne w fortyfikacji nowożytnej od końca XVIII w.stosowane w formiemuru wzniesionego w fosie przy stoku wału, stanowiącego przedpiersie dla chodnika obronnego załozonego na odsadzce stoku wału, przeznaczonego do obrony wnętrza fosy.

MUR OBRONNY - potoczne określenie na oznaczenie przeszkody w formie sciany lub kurtyny,wzniesionej z trwałego materiału, przeznaczonej do obrony biernej i czynnej obiektu chronionego (miasta, twierdzy, zamku itp.)

MUR OBWODOWY - mur obronny tworzący wokół obiektu chronionego z zasady obwód zamkniety; wyposażony w dowolne urządzenia obronne w zależności od zastosowanego systemu obronnego. Wyróżnia się: mur obwodowy wewnętrzny - mur obwodowy dominujący pod względem wysokości, grubości i wyposażenia w elementy i urządzenia obronne; stanowi główny obwód obronny. Drugim rodzajem jest mur obwodowy zewnętrzny - niski mur obwodowy, wzniesiony na bezpośrednim przedpolu głównego obwodu obronnego, celem jego dodatkowego zabezpieczenia. Przestrzeń powstałą pomiędzy murem obwodowym wewnętrznym, murem obwodowym zewnętrznym stanowiło międzymurze. Z reguły wznoszony później niż mur obwodowy wewnętrzny, wprowadzany w związku z rozwojem artylerii oblężniczej. W schyłkowym okresie systemu obronnego opartego o sposób obrony ścianowy, basztowy itp., wyposazony niekiedy w działobitnie, m.in. w basteje.

NADSZANIEC - w fortyfikacji nowożytnej nasyp ziemny wznoszony jako bateria najczęściej pośrodku bastionu, w szyi bastionu pośrodku kurtyny lub na dziełach fortyfikacji zewnętrznych (np. na rawelinie, półksiężycu itp.), jako dodatkowe stanowisko ogniowe. Niekiedy na jego określenie stosowano nazwę kawaliera (kawalier).

NARYS - linia konstrukcji geometrycznej dzieła obronnego. Narys może być regularny i nieregularny. W zależności od zastosowanego systemu, narys może być określany jako ścianowy, zatokowy, basztowy, poligonalny, półbastionowy itp.

NOGOKOLCE - patrz czosnki.

NOŻYCE - w fortyfikacji nowożytnej rodzaj kleszczy o wydłuzonych ramionach, przedłuzających linię czół sąsiednich bastionów, wzniesiony jako przedwał przed kurtyną.

OBLANKI - kryte ganki dla obrońców na murach, w których wręby krenelażu zamknięto od góry i zamieniono na strzelnice

OBWAROWANIE - pojęcie ogólne obejmujące niesprecyzowany zespół elementów obronnych składających się na dzieło obronne lub zespół dzieł obronnych.

OBWÓD OBRONNY - zespół elementów obronnych zestawionych zgodnie z zasadami obowiązującego sposobu obrony, zamykających broniony teren. W przypadku obrony głębokiej moze być główny, zewnętrzny lub wewnętrzny.

ODBOJNIA - dolna,zaszkarpowana część ściany elementu obronnego,umożliwiająca przy obronie podnóża dzieła zmianę kierunku rażenia pionowego na poziomy, a tym samym pokrycie pola martwego na bezposrednim przedpolu.

ODCINEK FORTYFIKACYJNY - samodzielna,wydzielona w terenie część frontu fortyfikacji, oparta skrzydłami na naturalnych przeszkodach, samodzielnych dziełach obronnych lub śasiadujących odcinkach fortyfikacyjnych.

ODSADZKA - poziomy uskok stoku wału ziemnego,stanowiący konstrukcyjne zabezpieczenie wału przed osuwaniem się ziemi. Odsadzkę pozostawiano na wysokości naturalnego poziomu terenu.

ORGANY - w fortyfikacji średniowiecznej zamknięcie bramy za pomocą słupów opuszczanych pionowo przez otwory w łuku bramy, a osadzanych w odpowiadających im otworach progu. W odróżnieniu od brony, słupy nie są powiązane i mogą być opuszczane oddzielnie.

OSTRÓG FORTECZNY - element obronny w fortyfikacji od początku XX w.,zwykle betonowy schron bojowy będący jednocześnie stanowiskiem oraz elementem składowym fortyfikacji systemu fortowego rozproszonego. Potocznie (nieprawidłowo) nazywany bunkrem lub blokhauzem.

OSTRÓW - pochodzące ze średniowiecza określenie wyspy.

PANZERWERKE - pancerne dzieło fortyfikacyjne, niemiecka nazwa ześrodkowanego stałego punktu oporu. Wznoszono go w postaci potężnej pionowej budowli z żelbetu i stali pancernej.

PIATTA FORMA - w fortyfikacji nowożytnej systemu bastionowego szkoły starowłoskiej bastion o spłaszczonym czole i krótkich barkach, często też o obnizonym w stosunku do kurtyny gabarycie; umieszczany w połowie długości kurtyny, między dwoma bastionami, celem wzmocnienia jej obrony.

POCHYLNIA - w fortyfikacji nowożytnej nasyp ziemny w postaci równi pochyłej łączącej poziom wnętrza twierdzy z koroną wału, stanowiący ciąg komunikacyjny dla sprzętu i ludzi.

PODWALE - w fortyfikacji nowożytnej stanowisko obronne założone między scianą głównego stanowiska obronnego a fosą umocnione przedpiersiem. Wzdłuż podwala biegła droga straży.

PODWALNIA - w fortyfikacji nowożytnej sklepiony schron murowany lub drewniany o konstrukcji zrębowej, umieszczony w wewnętrznym stoku wału; może mieścicć działobitnie i izby forteczne.

POKOLANEK - dolna część przedpiersia, poniżej otworu strzelniczego.

POLE MARTWE - część przedpola nie pokryta ostrzałem obrońców. Może powstać w wyniku np. niedoskonałości narysu dzieła lub elementu obronnego, niedoskonałości urządzeń obronnych lub ukształtowania terenu. Obszar pola martwego ograniczony jest ramionami kąta pola martwego.

POPRZECZNICA - odcinek wału wewnątrz dzieła obronnego, osłaniający część zagrożoną ostrzałem lub oddzielając sąsiednie działobitnie.

POTERNA - inaczej POTAJNIK, murowane przejście podziemne, łączące poszczególne elementy fortyfikacji; łączące wnętrze fortyfikacji z przedpolem, pozwalające na skryte wyjście lub wycieczkę.

PÓŁBASTION - element fortyfikacji nowożytnej o narysie połowy bastionu,składający się z jednego odcinka czoła,jednego barku łączącego czoło z kurtyną oraz linii głowy bastionu, przybierającej w półbastionach formę skrzydła kurtyny. Półbastion stosowany był w rogach, koronie i ostrogach jako element  obrony skrzydłowej przedpola.

PROCHOWNIA - dawna budfowla fortyfikacyjna do magazynowania prochu strzelniczego i gotowych pocisków artyleryjskich.

PROTOBASTION - PUNTONE, pięcioboczna baszta.

PRZECIWSTRAŻ - słoniczoło; w fortyfikacji nowożytnej ciągły przedwał założony jako dodatkowestanowisko piechoty, równolegle do czół bastionów, tworzący w narysie gwiazdę.

PRZEDBRAMIE - ogólne określenie elementu lub elementów obronnych wzniesionych bezpośrednio przed bramą obwodu warownego lub na jej przedpolu, z nią połączonych i służących jej obronie. Najczęstszą formą przedbramia w fortyfikacji średniowiecznej jest wysunięta ściana zaopatrzona we wrota,połączona barkami z bramą w obwodzie warownym.W celu dodatkowego umocnienia przedbramia stosowano chodnik obronny z krenelażem, strzelnice, wykusze nadwieszone, mosty zwodzone itp. Rozwój przedbramia prowadził do jego umacniania przez wznoszenie dodatkowego elementu obronnego (np. baszty, rawelinu), połączonego szyją z bramą obwodu obronnego.

PRZEDMOŚCIE - zewnętrzne, dowolne dzieło lub element obronny, przeznaczone do obrony mostu jako części szlaku komunikacyjnego

PRZEDPOLE - przestrzeń na zewnątrz zamkniętego obwodu obronnego warowni lub położona przed frontem fortu, pozostająca w zasięgu czynnej obrony dzieła obronnego i w związku z tym do tego celu przystosowana. W XIX w. przestrzeń przedpola, zwana w obwarowaniach średniowiecznych fretą, a w fortyfikacji nowożytnej esplanadą, dzielona była na trzy strefy przepisami prawnymi ograniczającymi dokonywania zmian ukształtowania terenu.

PRZEDRÓW - w fortyfikacji nowożytnej fosa usytuowana w formie rowu pomiędzy ciągłym przedwałem a przedstokiem.

PRZEDSTOK - skrajna zewnętrzna część obwodu obronnego w fortyfikacji nowożytnej, w postaci przedpiersia schodzącego równią pochyłą w kierunku i do poziomu przedpola.

PRZEDWAŁ - w fortyfikacji nowożytnej każdy element obronny zewnętrzny w postaci wału z przedpiersiem i ławką strzelecką,wzniesiony pomiędzy wałem głównym twierdzy a przedstokiem. Może przybierać formy:przeciwstraży lub słoniczoła (przed czołami bastionów), rawelinu lub kleszczy (przed kurtynami) itp.

PRZELOTNIA - w fortyfikacji nowożytnej kryte przejście w obrębie twierdzy,stosowane przy weściach do schronów, podwalniach itp., celem obrony przed ostrzałem lub odłamkami pocisków.

PRZYCZÓŁEK MOSTOWY - dowolne umocnienie założone na przeciwległym brzegu rzeki w stosunku do własnej linii frontu: dla strony nacierającej celem ułatwienia przeprawy; dla wojsk znajdujących się w odwrocie w celu utrudnienia przeprawy nieprzyjaciela.

PRZYZIOM - przyziemie; najniższa kondygnacja nadziemna budynku.

PUNTONE - PROTBASTION w postaci pięciobocznej baszy.

RAMIENNIK - termin stosowany niekiedy na określenie prostego odcinka okopu, występującego z elementami flankującymi (lecz z nimi nie powiązany) lub samodzielnie jako przegroda.

RAWELIN - element zewnętrzny fortyfikacji nowożytnej, usytuowany w fosie przed kurtyną i przeznaczony do jej obrony; założony na planie trójkąta,składa się z dwóch odcinków czoła zaopatrzonego wałami z przedpiersiem, szyja natomiast pozostaje otwarta od strony kurtyny. W praktyce fortyfikacyjnej rawelin stanowił w wielu wypadkach dodatkowe umocnienie wjazdu do twierdzy.

REDAN - w dawnej fortyfikacji polowej odkryte od tyłu dzieło fortyfikacyjne o dwóch czołach stykających się pod kątem 60-120 stopni. Czoła wykonane były w postaci wałów ziemnych osłoniętych fosą. Redany o małych rozmiarach i rozwartym kącie między czołami nazywano fleszem. Bardzo często wykonywano je z barkami.

REDITA - skazamatowana budowla murowana, niekiedy drewniana stanowiąca rodzaj śródszańca (jako ośrodka obrony) elementu (np. bastionu) lub dzieła obronnego (w szczególności fortu poligonalnego). Budowla zwykle kilkukondygnacyjna, założona na planie kolistym lub półkolistym, rzadziej wielobocznym, niekiedy krzyża lub nieregularnym. Często zbliżona w formie do baszty.

REDUTA - w fortyfikacji nowożytnej niewielkie dzieło polowe, najczęściej zakładane na narysie czworoboku, niekiedy trapezu, stosowane jako: dzieło zewnętrzne twierdzy; dzieło zabezpieczające roboty oblężnicze. Reduty wyposażano z zasady w działobitnie.

REFUGIUM - przystosowany do obrony obiekt służacy okolicznej ludności i jej dobytkowi jako schronienie w przypadku zagrożenia.

ROGI - w fortyfikacji nowozytnej dzieło zewnętrzne zwrócone w kierunku przedpola kleszczami lub dwoma półbastionami połączonymi kurtyną o wydłużonych barkach zewnętrznych, otwarte w kierunku zapola. Rogi mogą występować samodzielnie (zwane niekiedy fortem rogowym) lub jako dzieło zewnętrzne twierdzy (np. przedmoście),stanowiąc wówczas przedłużoną na przedpole obronę kurtyny. Rogi występują często w zespole z rawelinem.

ROKADA - droga wojskowa umożliwiająca przegrupowanie wojsk i sprzętu,biegnąca równolegle lub skośnie do linii umocnień, względnie frontu.

RONDELA - dzieło obronne z okresu przełomu średniowiecza i czasów nowożytnych; rodzaj dużej bastei wyposażonej w liczne stanowiska ogniowe, silnie wysuniętej na przedpole obwodu obronnego i połączonej z nim szyją. Jako przedbramie, z reguły wznoszona dla obrony przedpola bramy,stanowi wraz z szyją przedłużony ciąg komunikacyjny silnie kontrolowany  i wyposażony w wiele przeszkód (mosty zwodzone, brony, zapadnie itp.). Rondele występują też jako basteje ziemne ze stanowiskami ogniowymi umieszczonymi na ich tarasie lub jako dwu- lub więcej kondygnacyjne basteje murowane, ze stanowiskami ogniowymi rozmieszczonymi na poszczególnych kondygnacjach.

RÓWNIA OGNIOWA - w fortyfikacji nowożytnejlinia łącząca korony: wału i przedwału oraz pochyłość przedstoku, wyznaczjąca jednocześnie jednakowy kąt ich nachylenia w stosunku do linii ogniowej horyzontu lub poziomuterenu. Zastosowanie równi ogniowej umożliwia prowadzenie bezkolizyjnego ostrzału przedpola twierdzy ogniem bezpośrednim.

RYZALIT - wysunięta przed lico muru część fasady budynku,wykusz.

SCHRON - określenie pomieszczeniasłużącego ukryciu przed ostrzałem, zwykle podziemnego, o mocnym stropie lub sklepieniu.

SCHRON BOJOWY - patrz ostróg forteczny

SCHRON POGOTOWIA - w fortyfikacji nowożytnej pomieszczenie zabezpieczające załogę stanowiska ogniowego przed ostrzałem, umieszczone najczęściej na przedpiersiu, umożliwiające jednocześnie łatwy dostęp do tego stanjowiska.

SKARPA FORTECZNA - w twierdzach i fortach mur oporowy otaczający fosę (rów forteczny) od wewnątrz stanowiący równocześnie oskarpowanie stoku kurtyny, bastionu itp.

SŁONICZOŁO - w fortyfikacji nowożytnej samodzielny odcinek przeciwstraży w formi dwuramiennika wzniesionego jako przeciwwał w fosie, osłaniającego czoło bastionu.

SPONSON - w fortyfikacji drugiej połowy XIX w. metalowy wykusz w typie kaponiery, opatrzony w otwory obserwacyjne i strzelnicze. Wznoszony najczęściej na rzucie trójkąta, półkola lub czworoboku jako dodatkowy element umożliwiający ostrzał skrzydłowy fosy.

STOK DZIANY - wewnętrzna strona (ściana) fosy obudowana cegłą lub kamieniem.

STRZAŁCZAN - dwuramiennik; jeżeli umieszczony przed czołe, bastionu nosi nazwę słoniczoła.

STRZELNICA - urządzenie stanowiska obronnego,umieszczone w ścianie lub przedpiersiu, przeznaczone do prowadzenia ostrzału przedpola (czynnej obrony przedpola), stanowiące jednocześnie osłonę obrońcy.

SZANIEC - w terminologii fortyfikacji nowożytnej określenie polowego lub doraźnie wykonanego dzieła lub elementu obronnego, przeważnie w postaci rowu i wału różnej konstrukcji (głównie ziemnej) i o różnym narysie. Stosownie do narysu rozróżnia się szańce otwarte (luneta, półksiężyc) i szańce zamknięte (reduta, fort). Szańcem zwano również niekiedy bastion. Stosowane były od wprowadzenia broi palnej do końca wieku XIX.

SZYJA - element przedbramia w postaci ufortyfikowanego ciągu komunikacyjnego,łączący bramę obwodu warownego z wysuniętym na przedpole elementem lub dziełem obronnym,wzniesionym dla umocnienia bramy. Szyją nazywamy również element łączący wysunięte na przedpole warowni dzieło lub element obronny z głównym obwodem obronnym. Jest to teoretyczna linia narysu dzieła lub elementu obronnego, zwróconego lub wysuniętego w kierunku przedpola, otwartego do wnętrza dzieła warownego, łącząca je wzajemnie. W przypadku elementu oddzielonego lub polowego, jest to linia teoretyczna lub praktyczna, łącząca jego barki lub ramiona od strony zapola.

ŚRÓDSZANIEC - ostatnia wewnętrzna linia obrony wzniesiona od strony zaplecza,wewnątrz dzieła lub zespołu dzieł obronnych, a także elementu obronnego,przystosowana do kontynuowania oporu w wypadku koniecznościopuszczenia przez załogę właściwych stanowisk obronnych.

TARAS - odkryte, płaskie zwieńczenie elementu obronnego lub budowli bądź nasypu, służące jako stanowisko, najczęściej dla dział (lub machin miotających) i w tym celu wyposażone w ławę działową z przedpiersiem. Może występować jako: nadbudowany lub dobudowany do istniejących elementów obronnych jako drewniana lub ziemna ława działowa z przedpiersiem; może być jako nasyp ziemny poszerzający wał lub mur,po wewnętrznej lub zewnętrznej stronie obwodu obronnego,o ławie działowej umocnionej brukiem lub dylowaniem. W fortyfikacji nowożytnej pojęciem tarasu określa się platformy utworzone dla celów obronnych (np.górna część bastionu, platrforma koszar szyjowych).

TARCZA STRZELNICY - zewnętrzna zasłona stanowiska strzeleckiego opatrzona otworem strzelniczym.

TRADYTOR - w fortyfikacji XIX/XX wiecznej jest to ukryte stanowisko strzeleckie, osłonięte od przedpola budynkiem koszar szyjowych fortu, skarpą ziemną lub uskokiem terenu, umożliwiające ostrzał międzypola lub zapola wąskim pasmem ognia. Tradytor przy budynku koszar umieszczony jest w uskokowo ukształtowanej ścianie od strony zapola. Najczęściej przybiera formę parterowej lub piętrowej budowli obejmującej umieszczone pod sobą izby forteczne z działobitniami dla dział szybkostrzelnych. Strzelnice działobitni tradytora mogą być opatrzone tarczami stalowymi. Tradytory sąsiadujących dział tworzą system ogni krzyżowych na międzypolu.

TWIERDZA - w fortyfikacji nowożytnej miejsce lub obszar zamknięty obwodem obronnym lub zespołem dzieł obronnych, podporządkowanych jednolitej koncepcji obrony. Umocnienia twierdzy najczęściej opasywały miasto, stanowiące jednocześnie jej zaplecze. Niekiedy twierdza stanowiła samodzielny obiekt militarny. W twierdzy systemów: bastejowego i bastionowego, występuje jeden obwód obronny wzmocniony zwykle dziełami zewnętrznymi (takimi jak np. rawelin, kleszcze, korona); w wyjątkowych wypadkach stosowano także pojedyncze działa zewnętrzne na kształt fortów (reduta, gwiazda). W twierdzy systemu obronnego poligonalnego, fortowego ześrodkowanego i fortowego grupowego aż po wiek XIX występuje poza rdzeniem twierdzy jeden lub kilka obwodów obronnych (twierdza pierścieniowa). W miejscach szczególnie zagrożonych może odcinkowo występować wzmocnienie obwodu obronnego dodatkowymi dziełami. Zespół dzieł obronnych wchodzących w skład twierdzy połączony jest systemem dróg dojazdowych i rokadowych.

TWIERDZA BASTIONOWA - samodzielne dzieło obronne fortyfikacji nowożytnej umocnione wg zasad systemu obronnego bastionowego.

TWIERDZA PIERŚCIENIOWA - termin ogólny stosowany na określenie twierdzy systemu obronnego fortowego ześrodkowanego lub systemu obronnego fortowego grupowego, o jednym lub kilku obwodach obronnych, usytuowanych koncentrycznie wokół rdzenia twierdzy.

TWIERDZA SZKIELETOWA - określenie stosowane do najwcześniejszych postaci twierdz pierścieniowych o rzadko rozmieszczonych pojedynczych fortach na obwodzie obronnym (XVIII/XIX w.).

UCHO BASTIONU - element bastionu wprowadzony przez szkołę starowłoską, stanowiący przedłużenie czoła bastionu, odsłaniający bark bastionu od strony przedpola i wzmacniający obronę kurtyny ogniem do niej równoległym.

UMOCNIENIE - przeszkoda lub stanowisko wykonane w celu nadania charakteru obronnego obiektowi z natury nieobronnemu (np. wieś, dwór, kościół).

URZĄDZENIE ANGUŁOWE - w fortyfikacji systemu obronnego basztowego lub systemu obronnego bastejowego wysunięcie w kierunku przedpola załamanej ściany, której każdy odcinek jest broniony ogniem skrzydłowym sąsiedniej baszty lub bastei.

WAROWNIA - każde ufortyfikowane miejsce przystosowane do obrony; w ścisłym znaczeniu miejsce ufortyfikowane służące przede wszystkim do celów militarnych.

WARTOWNIA - pojęcie potoczne na określenie pomieszczenia straży, nie precyzujące formy, a jedynie funkcję. Mogła stanowić element dzieła obronnego, posiadając załogę, własne urządzenia obronne i schron.

WIEŻA MAKSYMILIAŃSKA - typ wieży artyleryjskiej z baterią dział dalekiego zasięgu (na najwyższej kondygnacji) i działobitniami.

WIEŻA OBSERWACYJNA - pojęcie z zakresu funkcji budowli, nie określające czasu stosowania ani formy. Nie przeznaczona w zasadzie do obrony, stanowi często element systemu obrony.

WIEŻA PANCERNA - w fortyfikacji nowożytnejod XIX w., urządzenie fortu w postaci żelaznej lub stalowej kopuły osłaniającej stanowisko działa lub broni maszynowej. Istotną cechą wieży pancernej jest możliwość wykonywania obrotów w celu umożliwienia pokrycia ogniem szerokiego przedpola. Czasza wieży pancernej była odpowiednio fundowana i wyposażona w urządzenia mechaniczne, chronione przedpancerzem.

WYKUSZ - w fortyfikacji średniowiecznej rodzaj baszty o wysokości muru obronnego, utworzonej przez jego załamianie w kierunku przedpola, o formie półkolistej, trójkątnej lub czworobocznej, otwartej szyją do wnętrza obwodu.

ZAPADNIA - urządzenie będące przeszkodą utrudniającą dostęp do wnętrza obwodu obronnego bądź poruszanie się w jego obrębie (np. w korytarzach). Polega na przykryciu ruchomym, opuszczanym pomostem, specjalnego wykopu o umocnionych ścianach.

ZAPOLE - określenie przestrzeni leżącej na zapleczu pierścienia fortów lub pojedynczego fortu, rozciągającej się w kierunku rdzenia twierdzy.

ZBROJOWNIA - budowla usytuowana w obrębie obwodu obronnego, przeznaczona do składowania broni, często również i do jej naprawy.

Zebrano i opracowano w 2006 roku na podstawie literatury:

• Moriz von Brunner - Vademecum nauczania fortyfikacji stałej, Wiedeń 1880/Przemyśl 2009;
  
• Aleksander Witold Alexandrowicz - Rozówj historyczny fortyfikacji w zarysie, Toruń 1924;
  
• Ryszard Bochenek - Od muru Chińskiego do linii Maginota, Warszawa 1964;
  
• Władysław Kopaliński - Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1970;
• Witold Szolginia - Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich. Architektura i budownictwo, Warszawa 1975;
• Ryszard Henryk Bochenek - 1000 słów o inżynierii i fortyfikacjach, Warszawa 1980;
  
• Jan Piwowoński - Mury które broniły Krakowa, Kraków 1986;
  
• Wojciech Kicman - Mały słownik dzieł fortyfikacyjnych, Warszawa-Poznań 1988;
• J.Bogdanowski, Z.Holcer, M.Kornecki, A.Swaryczewski - Mały słownik terminologiczny dawnej architektury obronnej w Polsce, Kraków 1988;
  
• Stefan Fuglewicz - Ilustrowana historia fortyfikacji, Warszawa 1991;
• Janusz Bogdanowski - Sztuka obronna, Kraków 1993;
• Janusz Bogdanowski - Krajobraz warowny XIX/XX w. Dzieje i rewaloryzacja, Kraków 1993;
• Stefan Fuglewicz - Problematyka terminologii i systematyki fortyfikacji najnowszej, [w:] Fortyfikacja, W-wa - Kraków 1995;
  
• Janusz Bogdanowski - Architektura obronna w krajobrazie Polski, W-wa - Kraków 1996;